62: Sociale uitsluiting

Sociale uitsluiting op het werk doet pijn.

Soms hebben we we te maken met actieve uitsluiting of afwijzing: je krijgt bijvoorbeeld te horen dat je ergens niet welkom bent. Of je partner vertrekt en kiest voor een ander. Maar ook als maatschappij maken we gebruik van uitsluiting: de gevangenis-sen zitten vol men mensen die uitgesloten worden omdat ze zich niet aan de regels hebben gehouden; een kind dat niet gehoorzaamt, krijgt een ‘time-out’ op de gang en een medewerker die niet functioneert, krijgt ontslag. Uitsluiting komt ook veel voor in conflictsituaties: bijvoorbeeld niets meer zeggen tegen de persoon op wie je boos bent.

Maar uitsluiting kan ook een stuk subtieler zijn. Je hebt bijvoorbeeld het idee dat er niet naar je wordt geluisterd, jij wordt niet uitgenodigd voor een feest en anderen wel, of mensen reageren afwijzend op wat je in te brengen hebt in een vergadering. Kortom, het zit in alle aspecten van ons dagelijks leven.

Afgewezen, buitengesloten of genegeerd worden, behoren tot de ergste straffen die je mensen kunt geven. Als mensen zijn we sociale wezens. Om te kunnen overleven, hebben we altijd al anderen nodig gehad: voor eten, bescherming, voortplanting.

Zo hebben we antennes ontwikkeld, waarmee we constant peilen of we er nog wel ‘bij horen’. Op het moment dat we het idee krijgen dat we worden buitengesloten, gaan er allemaal alarmbellen rinkelen. Dat kun je zelfs terugzien op hersenscans. Er zijn experimenten gedaan waarbij een MRI-scan is gemaakt van mensen die werden buitengesloten tijdens een balspelletje op de computer. Je ziet dan in de hersenen die delen oplichten die ook actief zijn als je fysieke pijn hebt, bijvoorbeeld omdat je met een hamer op je duim slaat. Uitgesloten of genegeerd worden doet dus echt ‘pijn’.

Wanneer mensen bang zijn om te worden afgewezen of buitengesloten, zijn ze eerder geneigd om zich aan te passen aan de rest van de groep: ze passen bijvoorbeeld hun mening aan of slikken hun kritiek in. De angst om afgewezen te worden, kan dus leiden tot meer aangepast gedrag.

Op het moment dat je echt wordt afgewezen of buitengesloten, heeft dit negatieve effecten. Het kan leiden tot een soort ‘verdoofdheid’: mensen worden minder gevoelig voor pijnprikkels en ook hun inlevingsvermogen neemt af. Ook kan het er toe leiden dat mensen minder goed kunnen nadenken. Er zijn bijvoorbeeld experimenten gedaan waarbij mensen een intelligentietest moesten maken nadat ze waren afgewezen. Dat deden ze beduidend slechter dan mensen die niet waren afgewezen. Verder laat onderzoek zien dat uitsluiting tot agressie of tot verminderd sociaal gedrag kan leiden. Dit is met name het geval als mensen geen controle over de situatie hebben en wanneer er weinig perspectief is op acceptatie.

Binnen teams is het vaak moeilijk om een afwijkende mening te hebben, omdat de kans dan bestaat dat je wordt uitgesloten of afgewezen. Dit kan vooral voorkomen onder groepen die onder druk staan, bijvoorbeeld door tijdgebrek of een complexe doelgroep. Dan kan het gebeuren dat mensen die hun vraagtekens plaatsen niet worden gehoord en dat er in een groep een sterke overtuiging is dat het juiste wordt gedaan.

Het is dus belangrijk dat je als leidinggevende voldoende oog blijven houden voor kritische of andere geluiden en deze ook aanmoedigt. Als leidinggevende moet je er voor waken dat er een sfeer in het team ontstaat waarin mensen zich niet meer durven te uiten uit angst om afgewezen te worden.

Bron:
Vogels Organisatie Advies, zie ook de website: http://www.sociale-veiligheid.com.